Αναζητώντας «διδάγματα» από το παρελθόν

της Ευδοκίας Ολυμπίτου
από την Αυγή

Η Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων (ΕΠΟΝ) αποτελεί τη σημαντικότερη νεολαιΐστικη αντιστασιακή οργάνωση που έδρασε στην περίοδο της γερμανικής Κατοχής. Ιδρύθηκε στις 23 Φεβρουαρίου 1943 σε μυστική σύσκεψη αντιπροσώπων νεανικών οργανώσεων της εποχής, μετά την απόφασή τους να διαλυθούν ώστε να συγχωνευθούν σε μια νέα ενιαία οργάνωση. Η δημιουργία ενός ενιαίου μετώπου ανταποκρινόταν στην πραγματικότητα στα κελεύσματα του κομμουνιστικού κινήματος, για τον συνασπισμό όλων των αντιφασιστικών δυνάμεων σε έναν αγώνα που χαρακτηρίστηκε ως εθνικοαπελευθερωτικός. Πέρα όμως από πολιτικούς σχεδιασμούς, η μαχητική κοινωνική δυναμική της εποχής οδήγησε στην ευρεία ανάπτυξη του αντιστασιακού κινήματος με τη δημιουργία του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ) και του Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού (ΕΛΑΣ), γεγονός που απηχεί και στη δική της ραγδαία διάχυση στον νεανικό πληθυσμό. Πράγματι, πολύ σύντομα η ΕΠΟΝ, έγινε η μαζικότερη εθελοντική οργάνωση νεολαίας που υπήρξε ποτέ στον ελληνικό χώρο, με εκτεταμένο δίκτυο τοπικών οργανώσεων (που κάλυπτε όχι μόνο τα αστικά κέντρα αλλά και το μεγαλύτερο μέρος της ελληνικής υπαίθρου) και με δυναμική συμμετοχή στην ένοπλη Αντίσταση μέσα από τις γραμμές του ΕΛΑΣ.

Αν και η ίδρυση μιας νεολαιΐστικης οργάνωσης βασιζόταν σε προηγούμενες ανάλογες περιπτώσεις συσπειρώσεων νέων με ποικίλους προσανατολισμούς, η ΕΠΟΝ δημιούργησε ένα νέο συλλογικό πεδίο γιατί δραστηριοποίησε χιλιάδες εφήβους, νέους και νέες σε ένα συνολικό πολιτικό και κοινωνικό όραμα. Με πρωταρχικό στόχο τη συμμετοχή της στην Εθνική Αντίσταση και την απελευθέρωση της χώρας, η ΕΠΟΝ διεκδίκησε κοινωνική απελευθέρωση και συμβάδισε με τις θέσεις του ΕΑΜ για τη λύση του πολιτειακού ζητήματος και τη μεταπολεμική διακυβέρνηση της χώρας. Δρώντας υπό καθεστώς παρανομίας, τα χιλιάδες μέλη της ανέπτυξαν αντιστασιακά δίκτυα με πολύμορφη μαχητική αλλά και αξιόλογη κοινωνική, πολιτιστική και επιμορφωτική δράση. Με τη διαμόρφωση και την έμπρακτη εφαρμογή νέων τρόπων σκέψης για τα δεδομένα της κοινωνίας της εποχής, η ΕΠΟΝ απέδωσε ρόλους και ευθύνες σε αγόρια, κορίτσια, ακόμη και παιδιά με τις οργανώσεις των Αετόπουλων και κατάφερε να εκφράσει το συνολικότερο στίγμα των νέων της εποχής. Το κλίμα αυτό και ο ενθουσιασμός με τον οποίο μετείχαν οι Επονίτες και οι Επονίτισσες στη ζωή της οργάνωσης αποτυπώνεται και στις μεταγενέστερες μαρτυρίες και καταγραφές της μνήμης τους.

Το αρχείο του Κ.Σ. της οργάνωσης, που φυλάσσεται στα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ), περιέχει πλούσιο χειρόγραφο και έντυπο υλικό από όλη σχεδόν την Ελλάδα, στο οποίο αποτυπώνεται η οργανωτική δομή, η κατά τόπους ανάπτυξη των οργανώσεων, οι δραστηριότητές της, η έκδοση και κυκλοφορία προπαγανδιστικού υλικού με τη μορφή εκατοντάδων προκηρύξεων, τρυκ, φυλλαδίων και εντύπων.

Η ΕΠΟΝ όμως δεν σταμάτησε τη δράση της με την απελευθέρωση της χώρας, αν και επίσημα διαλύθηκε και τέθηκε εκτός νόμου το φθινόπωρο του 1947. Αρκετά μέλη της θα ακολουθήσουν, στα επόμενα χρόνια, τις επιλογές του αριστερού κινήματος, θα ενταχθούν στον Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας (ΔΣΕ) και θα υποστούν τις βίαιες διώξεις που προηγήθηκαν και ακολούθησαν τον Εμφύλιο. Παράνομοι πυρήνες της οργάνωσης, με διαφορετική πλέον μορφή και στόχους, θα εξακολουθήσουν να δρουν στην Αθήνα μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1950.

Οργανώσεις νεολαίας έκτοτε υπήρξαν πολλές και μάλιστα ιδιαίτερα μαζικές στον χώρο της αριστεράς. Αυτό που διαφοροποιεί την κατοχική ΕΠΟΝ, εκτός από τη μαζικότητά της σε ιδιαίτερα αντίξοες συνθήκες, είναι, κατά τη γνώμη μου, η προβολή ενός συνολικού κοινωνικού προτύπου και οράματος που διαπερνά και διευρύνει τον πολιτικό της χαρακτήρα με την άμεση έμπρακτη εφαρμογή των απόψεών του. Αφορμή για τη σύνταξη αυτού του συνοπτικού σημειώματος είναι η επέτειος των 68 χρόνων από την ίδρυση της ΕΠΟΝ. Αν, όμως, οι επέτειοι εξακολουθούν να έχουν ένα νόημα για την αριστερά, ακόμη και εκείνες που έχουν «εθνικοποιηθεί», είναι αφενός γιατί ανακαλούν αναμνήσεις και ανακινούν προβληματισμούς σε όσους έζησαν από κοντά τα γεγονότα αλλά και σε εκείνους που τα γνώρισαν με έμμεσο τρόπο. Κυρίως όμως γιατί αποτελούν μια καλή ευκαιρία για τη σύνδεση της ιστορικής πραγματικότητας με τα αιτήματα του παρόντος, «επικαιροποιώντας» πολιτικές και κοινωνικές διεκδικήσεις, με την ευρύτητα που τις αντιμετώπιζαν οι νεολαίοι της Κατοχής. Υπό αυτή την οπτική και προσπαθώντας να αποφύγουμε οποιαδήποτε ανώφελη σύγκριση ή ηρωοποίηση του παρελθόντος, αυτό που έχει σήμερα νόημα είναι να στοχαστούμε τρόπους με τους οποίους θα συγκροτήσουμε ή θα διαφυλάξουμε ανάλογες συσπειρώσεις στον χώρο μας, που θα ανταποκριθούν άμεσα στα αιτήματα των καιρών, χωρίς τη συνήθη εσωστρέφεια ή την αμηχανία που ουσιαστικά τις αδρανοποιεί και τις απομαζικοποιεί.

- Η Ευδοκία Ολυμπίτου είναι πανεπιστημιακός.