 |
| (πηγή) |
στην Ελένη Τσερεζόλε
από την Κυριακάτικη ΑΥΓΗ
Ο Γαλλοαιγύπτιος οικονομολόγος Σαμίρ Αμίν δεν χρειάζεται ιδιαίτερες συστάσεις. Βρέθηκε πρόσφατα στην Αθήνα, προσκεκλημένος στο διήμερο του Αριστερού Βήματος Διαλόγου στο Πάντειο, και με την ευκαιρία αυτή ανέλυσε στην "Αυγή" της Κυριακής την προσέγγισή του για τη διεθνή οικονομική κρίση.
- Έχετε την αίσθηση ότι ζούμε μια περίοδο αντεπανάστασης των νεοφιλελεύθερων δυνάμεων κατά των κοινωνικών κεκτημένων που έχουν κατακτηθεί με αγώνες;
Όχι. Βρισκόμαστε στο τέλος της αντεπενάστασης που αναπτύχθηκε κατά τα τελευταία 30 χρόνια, που αρχίζει να ξεθυμαίνει τώρα. Η ανάλυσή μου για τη σημερινή κρίση δεν δίνει έμφαση στη χρηματοπιστωτική κατάρρευση του 2008, που δεν είναι η πηγή της σημερινής κρίσης, αλλά η συνέπεια μιας κρίσης που είχε ξεκινήσει πολύ πριν. Βρισκόμαστε σε μια μακρά κρίση του γηράσκοντος καπιταλισμού, η οποία άρχισε τη δεκαετία του 1970 και στην οποία το κεφάλαιο απάντησε με τρία σύνολα μέτρων. Από τη μια με την έντονη συγκεντροποίηση του κεφαλαίου, δεύτερον με τη φιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση και τρίτον με τη χρηματοπιστωτική εξέλιξη του συστήματος.
Η πρώτη απάντηση ήταν η συγκεντροποίηση του κεφαλαίου κατά τη δεκαετία του 1980, υπό την ηγεσία του νεοφιλελευθερισμού των Ρέιγκαν και Θάτσερ. Η φάση αυτή κατέληξε σε αυτό που ονομάζω καπιταλισμό γενικευμένων μονοπωλίων. Εννοώ ότι φθάσαμε σε ένα στάδιο όπου μια χούφτα μονοπωλίων ελέγχει όλο τον παραγωγικό μηχανισμό και όλη την πολιτική και πολιτιστική ζωή. Αυτή η ποιοτική αλλαγή έχει σημαντικές πολιτικές συνέπειες.
Πρώτον, το πέρασμα από ιμπεριαλιστικές δυνάμεις που συγκρούονται μεταξύ τους σε έναν συλλογικό ιμπεριαλισμό, εκείνων της «τριάδας», των ΗΠΑ, Ευρώπης και Ιαπωνίας, κατά τη δεκαετία του 1980. Δεύτερον, η αλλαγή της φύσης της αστικής τάξης ως κοινωνικής τάξης. Μέχρι τότε είχε τοπικές ρίζες που της παρείχαν κάποια νομιμοποίηση στην κοινωνία. Ο καπιταλισμός αυτός εξαφανίζεται και στη θέση του έρχεται ο καπιταλισμός των αφηρημένων μονοπωλίων, που δεν έχουν πλέον τοπικές ρίζες. Τώρα έχουμε μια χούφτα ολιγαρχών, κυρίως Βορειοαμερικανών, Γερμανών, Βρετανών, Γάλλων, Ιαπώνων και την εξαφάνιση της ιστορικής αστικής τάξης.
Η δεύτερη απάντηση του κεφαλαίου στην κρίση του ήταν η παγκοσμιοποίηση, που πήρε τη μορφή της άγριας φιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, του μονομερούς ανοίγματος που επιβλήθηκε στις χώρες της περιφέρειας. Και τρίτον: Αυτό το σύστημα έφερε τα αποτελέσματα που ήθελε. Όταν ακούω ότι ο νεοφιλελευθερισμός απέτυχε γιατί δεν μπόρεσε να εμποδίσει τη φοβερή αύξηση των ανισοτήτων, γελάω! Ο νεοφιλελευθερισμός πέτυχε γιατί η αύξηση των ανισοτήτων ήταν ακριβώς ο πραγματικός του στόχος. Αλλά αυτή η αύξηση οδήγησε σε συρρίκνωση της ζήτησης και αυτή είναι η αιτία για τη χρηματοπιστωτική εξέλιξη.
Ανήκω στους λίγους που εξηγούν με τον τρόπο αυτόν την κρίση, ο οποίος είναι ο αντίθετος με τη συμβατική ερμηνεία ακόμη και εκείνων που ονομάζονται «αριστεροί», όπως ο Στίγκλιτς, που θεωρεί τη χρηματοπιστωτική κρίση την αιτία της σημερινής κρίσης της ύφεσης. Συμβαίνει το αντίθετο. Ήδη από το 2002 είχα γράψει ότι η αχίλλειος πτέρνα του συστήματος της παγκοσμιοποίησης των μονοπωλίων ήταν ο χρηματοπιστωτικός του χαρακτήρας και κατά συνέπεια μέσα από μια χρηματοπιστωτική κρίση το σύστημα θα αρχίσει να καταρρέει. Αλλά από το 2008 το σύστημα αυτό καταρρέει.
Έχετε απολύτως δίκιο. Δεν μπορώ να διαβάσω το μέλλον σε μια γυάλινη σφαίρα. Αλλά αναλύω τις στρατηγικές του κεφαλαίου και εκείνες των λαϊκών δυνάμεων που του εναντιώνονται. Δεν είναι η πρώτη μακρά κρίση - η πρώτη μακρά κρίση ξεκίνησε πριν από έναν αιώνα, στα τέλη του 1860, όταν το κεφάλαιο απαντούσε με το πρώτο κύμα των μονοπωλίων, την πρώτη μορφή της παγκοσμιοποίησης, δηλαδή την αποικιοκρατία και τον πρώτο χρηματοπιστωτικό χαρακτήρα του συστήματος.
Και σε τι οδήγησε αυτή η πρώτη, μακρόχρονη κρίση; Στον Πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, τη ρωσική επανάσταση, την αποκατάσταση του χρηματοπιστωτικού συστήματος, την κατάρρευσή του το 1929, την άνοδο του ναζισμού, την άνοδο του ιαπωνικού ιμπεριαλισμού, τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, την κινεζική επανάσταση, τη βιετναμέζικη επανάσταση, την ανεξαρτησία των ασιατικών και αφρικανικών χωρών...
Όλα αυτά, τα... «ασήμαντα» γεγονότα, ήσαν η απάντηση στην κρίση. Η απάντηση στην κρίση δεν προήλθε από τις καλές ιδέες του κ. Κέινς. Η Ιστορία επαναλαμβάνεται μέσα σε διαφορετικές συνθήκες. Και αυτή η επανάληψη είναι επικίνδυνη.
Αυτό σημαίνει ότι έχουμε εισέλθει σε μια νέα περίοδο, που μπορούμε να τη ονομάσουμε χαώδη. Μπορούμε να την χαρακτηρίσουμε και με τη λέξη «πόλεμοι» -άλλωστε οι πόλεμοι έχουν ξεκινήσει στη Μέση Ανατολή και την Κεντρική Ασία-, ή «επαναστάσεις», δεν βλέπουμε πολλές, αλλά υπάρχουν κάποια ξεκινήματα, όπως στη Λατινική Αμερική ή στο Νεπάλ. Είναι μια περίοδος όπου οι κοινωνικοί συσχετισμοί που συναντάμε στο εσωτερικό όλων των κοινωνιών του κόσμου και οι διεθνείς συσχετισμοί τίθενται υπό αμφισβήτηση. Και το προϊόν αυτής της αμφισβήτησης θα καθορίσει την Ιστορία μετά την κρίση. Τα όσα λοιπόν λέγονται σχετικά με το ότι «ξεπερνάμε την κρίση» κ.ά. είναι αβάσιμα.
- Οι διανοούμενοι, από τη μια, και οι εργαζόμενοι, τα συνδικάτα βρίσκονται στο ύψος των περιστάσεων ή σέρνονται πίσω από τα γεγονότα;
Αν δούμε τις αντιδράσεις των λαϊκών κινημάτων στην επίθεση καταρχήν του κεφαλαίου, και κατόπιν στην ίδια του την κρίση, υπολείπονται κατά πολύ των περιστάσεων. Είναι καταρχήν απαντήσεις αποσπασματικές, όχι μόνο σε διεθνές επίπεδο, με την έννοια ότι δεν υπάρχει συντονισμός του αγώνα, ούτε καν σε ευρωπαϊκό επίπεδο, αλλά και στο εθνικό επίπεδο: κάθε κοινωνικό κομμάτι υπερασπίζεται ό,τι αυτό πιστεύει σωστό, χωρίς να σκέφτεται ότι χωρίς εναλλακτική πολιτική στρατηγική τα πάντα είναι καταδικασμένα στην αποτυχία. Μέχρι σήμερα αυτό είναι το βασικό χαρακτηριστικό. Αλλά τα λαϊκά κινήματα μπορούν να περάσουν στην αντεπίθεση...
Η ανασύνθεση ενός πολιτικού κινήματος με άμεσους στρατηγικούς στόχους σύγκλισης και με πιο μακρόχρονη προοπτική είναι ήδη ορατή. Πρόσφατα μετείχα σε συνέδριο συνδικάτων στη Γενεύη και είχα την ευχάριστη έκπληξη να δω αρκετούς συνδικαλιστές ηγέτες να θέτουν το θέμα με ακριβώς τους ίδιους όρους με εμένα: το κίνημα είναι κατακερματισμένο, αμύνεται, πρέπει να περάσει στην αντεπίθεση. Υφίσταται λοιπόν μια συνειδητοποίηση όλων αυτών. Πρόκειται για ενδιαφέρουσες ενδείξεις. Δεν ξέρω αν υπάρχουν ανάλογες στην Ελλάδα.
- Μπορεί ο καπιταλισμός να υπερβεί και αυτή την κρίση;
Μπορεί κανείς να πει ότι ο καπιταλισμός, όπως ξεπέρασε την πρώτη του μεγάλη κρίση, αυτή του περασμένου αιώνα, θα καταφέρει να υπερβεί και τη δεύτερη. Αλλά με τι κόστος; Όπως σας είπα, οι παγκόσμιοι πόλεμοι, οι επαναστάσεις, κ.ά., ήταν το τίμημα για να υπερβεί την πρώτη κρίση. Και σήμερα βλέπουμε ότι μπορεί να υπερβεί την κρίση του μέσα από μια παγκοσμιοποιημένη επέκταση, που μεταξύ άλλων θα επιφέρει οικολογική καταστροφή. Με άλλα λόγια το τίμημα θα είναι η μεγιστοποίηση της καταστροφικής του διάστασης - δηλαδή θα χάσει την ιστορική του νομιμότητα.
Το θέμα είναι αν οι προοδευτικές δυνάμεις θα προχωρήσουν γρήγορα προς μια θετική εναλλακτική λύση έτσι ώστε οι ανθρώπινες κοινωνίες να ξεκινήσουν τη μακρά τους μετάβαση προς τον σοσιαλισμό, στη βάση άλλων αξιών, όπως η αλληλεγγύη. Ή ο κόσμος θα κινηθεί προς μια νέα βαρβαρότητα.
Θεωρώ τη μακρά πτώση του καπιταλισμού αντιφατική: είναι μια πτώση προς τη βαρβαρότητα, και αυτή ήδη αναπτύσσεται σαφώς, αλλά δυνητικά μπορεί να είναι ανάπτυξη της σοσιαλιστικής εναλλακτικής λύσης.
Ο Γαλλοαιγύπτιος οικονομολόγος Σαμίρ Αμίν δεν χρειάζεται ιδιαίτερες συστάσεις. Βρέθηκε πρόσφατα στην Αθήνα, προσκεκλημένος στο διήμερο του Αριστερού Βήματος Διαλόγου στο Πάντειο, και με την ευκαιρία αυτή ανέλυσε στην "Αυγή" της Κυριακής την προσέγγισή του για τη διεθνή οικονομική κρίση.
- Έχετε την αίσθηση ότι ζούμε μια περίοδο αντεπανάστασης των νεοφιλελεύθερων δυνάμεων κατά των κοινωνικών κεκτημένων που έχουν κατακτηθεί με αγώνες;
Όχι. Βρισκόμαστε στο τέλος της αντεπενάστασης που αναπτύχθηκε κατά τα τελευταία 30 χρόνια, που αρχίζει να ξεθυμαίνει τώρα. Η ανάλυσή μου για τη σημερινή κρίση δεν δίνει έμφαση στη χρηματοπιστωτική κατάρρευση του 2008, που δεν είναι η πηγή της σημερινής κρίσης, αλλά η συνέπεια μιας κρίσης που είχε ξεκινήσει πολύ πριν. Βρισκόμαστε σε μια μακρά κρίση του γηράσκοντος καπιταλισμού, η οποία άρχισε τη δεκαετία του 1970 και στην οποία το κεφάλαιο απάντησε με τρία σύνολα μέτρων. Από τη μια με την έντονη συγκεντροποίηση του κεφαλαίου, δεύτερον με τη φιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση και τρίτον με τη χρηματοπιστωτική εξέλιξη του συστήματος.
Η πρώτη απάντηση ήταν η συγκεντροποίηση του κεφαλαίου κατά τη δεκαετία του 1980, υπό την ηγεσία του νεοφιλελευθερισμού των Ρέιγκαν και Θάτσερ. Η φάση αυτή κατέληξε σε αυτό που ονομάζω καπιταλισμό γενικευμένων μονοπωλίων. Εννοώ ότι φθάσαμε σε ένα στάδιο όπου μια χούφτα μονοπωλίων ελέγχει όλο τον παραγωγικό μηχανισμό και όλη την πολιτική και πολιτιστική ζωή. Αυτή η ποιοτική αλλαγή έχει σημαντικές πολιτικές συνέπειες.
- Τι είδους συνέπειες ακριβώς;
Πρώτον, το πέρασμα από ιμπεριαλιστικές δυνάμεις που συγκρούονται μεταξύ τους σε έναν συλλογικό ιμπεριαλισμό, εκείνων της «τριάδας», των ΗΠΑ, Ευρώπης και Ιαπωνίας, κατά τη δεκαετία του 1980. Δεύτερον, η αλλαγή της φύσης της αστικής τάξης ως κοινωνικής τάξης. Μέχρι τότε είχε τοπικές ρίζες που της παρείχαν κάποια νομιμοποίηση στην κοινωνία. Ο καπιταλισμός αυτός εξαφανίζεται και στη θέση του έρχεται ο καπιταλισμός των αφηρημένων μονοπωλίων, που δεν έχουν πλέον τοπικές ρίζες. Τώρα έχουμε μια χούφτα ολιγαρχών, κυρίως Βορειοαμερικανών, Γερμανών, Βρετανών, Γάλλων, Ιαπώνων και την εξαφάνιση της ιστορικής αστικής τάξης.
Η δεύτερη απάντηση του κεφαλαίου στην κρίση του ήταν η παγκοσμιοποίηση, που πήρε τη μορφή της άγριας φιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, του μονομερούς ανοίγματος που επιβλήθηκε στις χώρες της περιφέρειας. Και τρίτον: Αυτό το σύστημα έφερε τα αποτελέσματα που ήθελε. Όταν ακούω ότι ο νεοφιλελευθερισμός απέτυχε γιατί δεν μπόρεσε να εμποδίσει τη φοβερή αύξηση των ανισοτήτων, γελάω! Ο νεοφιλελευθερισμός πέτυχε γιατί η αύξηση των ανισοτήτων ήταν ακριβώς ο πραγματικός του στόχος. Αλλά αυτή η αύξηση οδήγησε σε συρρίκνωση της ζήτησης και αυτή είναι η αιτία για τη χρηματοπιστωτική εξέλιξη.
Ανήκω στους λίγους που εξηγούν με τον τρόπο αυτόν την κρίση, ο οποίος είναι ο αντίθετος με τη συμβατική ερμηνεία ακόμη και εκείνων που ονομάζονται «αριστεροί», όπως ο Στίγκλιτς, που θεωρεί τη χρηματοπιστωτική κρίση την αιτία της σημερινής κρίσης της ύφεσης. Συμβαίνει το αντίθετο. Ήδη από το 2002 είχα γράψει ότι η αχίλλειος πτέρνα του συστήματος της παγκοσμιοποίησης των μονοπωλίων ήταν ο χρηματοπιστωτικός του χαρακτήρας και κατά συνέπεια μέσα από μια χρηματοπιστωτική κρίση το σύστημα θα αρχίσει να καταρρέει. Αλλά από το 2008 το σύστημα αυτό καταρρέει.
- Ωστόσο δεν βλέπουμε να διαγράφεται κάποια εναλλακτική λύση...
Έχετε απολύτως δίκιο. Δεν μπορώ να διαβάσω το μέλλον σε μια γυάλινη σφαίρα. Αλλά αναλύω τις στρατηγικές του κεφαλαίου και εκείνες των λαϊκών δυνάμεων που του εναντιώνονται. Δεν είναι η πρώτη μακρά κρίση - η πρώτη μακρά κρίση ξεκίνησε πριν από έναν αιώνα, στα τέλη του 1860, όταν το κεφάλαιο απαντούσε με το πρώτο κύμα των μονοπωλίων, την πρώτη μορφή της παγκοσμιοποίησης, δηλαδή την αποικιοκρατία και τον πρώτο χρηματοπιστωτικό χαρακτήρα του συστήματος.
Και σε τι οδήγησε αυτή η πρώτη, μακρόχρονη κρίση; Στον Πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, τη ρωσική επανάσταση, την αποκατάσταση του χρηματοπιστωτικού συστήματος, την κατάρρευσή του το 1929, την άνοδο του ναζισμού, την άνοδο του ιαπωνικού ιμπεριαλισμού, τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, την κινεζική επανάσταση, τη βιετναμέζικη επανάσταση, την ανεξαρτησία των ασιατικών και αφρικανικών χωρών...
Όλα αυτά, τα... «ασήμαντα» γεγονότα, ήσαν η απάντηση στην κρίση. Η απάντηση στην κρίση δεν προήλθε από τις καλές ιδέες του κ. Κέινς. Η Ιστορία επαναλαμβάνεται μέσα σε διαφορετικές συνθήκες. Και αυτή η επανάληψη είναι επικίνδυνη.
- Τι σημαίνει αυτό;
Αυτό σημαίνει ότι έχουμε εισέλθει σε μια νέα περίοδο, που μπορούμε να τη ονομάσουμε χαώδη. Μπορούμε να την χαρακτηρίσουμε και με τη λέξη «πόλεμοι» -άλλωστε οι πόλεμοι έχουν ξεκινήσει στη Μέση Ανατολή και την Κεντρική Ασία-, ή «επαναστάσεις», δεν βλέπουμε πολλές, αλλά υπάρχουν κάποια ξεκινήματα, όπως στη Λατινική Αμερική ή στο Νεπάλ. Είναι μια περίοδος όπου οι κοινωνικοί συσχετισμοί που συναντάμε στο εσωτερικό όλων των κοινωνιών του κόσμου και οι διεθνείς συσχετισμοί τίθενται υπό αμφισβήτηση. Και το προϊόν αυτής της αμφισβήτησης θα καθορίσει την Ιστορία μετά την κρίση. Τα όσα λοιπόν λέγονται σχετικά με το ότι «ξεπερνάμε την κρίση» κ.ά. είναι αβάσιμα.
- Οι διανοούμενοι, από τη μια, και οι εργαζόμενοι, τα συνδικάτα βρίσκονται στο ύψος των περιστάσεων ή σέρνονται πίσω από τα γεγονότα;
Αν δούμε τις αντιδράσεις των λαϊκών κινημάτων στην επίθεση καταρχήν του κεφαλαίου, και κατόπιν στην ίδια του την κρίση, υπολείπονται κατά πολύ των περιστάσεων. Είναι καταρχήν απαντήσεις αποσπασματικές, όχι μόνο σε διεθνές επίπεδο, με την έννοια ότι δεν υπάρχει συντονισμός του αγώνα, ούτε καν σε ευρωπαϊκό επίπεδο, αλλά και στο εθνικό επίπεδο: κάθε κοινωνικό κομμάτι υπερασπίζεται ό,τι αυτό πιστεύει σωστό, χωρίς να σκέφτεται ότι χωρίς εναλλακτική πολιτική στρατηγική τα πάντα είναι καταδικασμένα στην αποτυχία. Μέχρι σήμερα αυτό είναι το βασικό χαρακτηριστικό. Αλλά τα λαϊκά κινήματα μπορούν να περάσουν στην αντεπίθεση...
- Ποιες θεωρείτε πως είναι οι προϋποθέσεις για κάτι τέτοιο;
Η ανασύνθεση ενός πολιτικού κινήματος με άμεσους στρατηγικούς στόχους σύγκλισης και με πιο μακρόχρονη προοπτική είναι ήδη ορατή. Πρόσφατα μετείχα σε συνέδριο συνδικάτων στη Γενεύη και είχα την ευχάριστη έκπληξη να δω αρκετούς συνδικαλιστές ηγέτες να θέτουν το θέμα με ακριβώς τους ίδιους όρους με εμένα: το κίνημα είναι κατακερματισμένο, αμύνεται, πρέπει να περάσει στην αντεπίθεση. Υφίσταται λοιπόν μια συνειδητοποίηση όλων αυτών. Πρόκειται για ενδιαφέρουσες ενδείξεις. Δεν ξέρω αν υπάρχουν ανάλογες στην Ελλάδα.
- Μπορεί ο καπιταλισμός να υπερβεί και αυτή την κρίση;
Μπορεί κανείς να πει ότι ο καπιταλισμός, όπως ξεπέρασε την πρώτη του μεγάλη κρίση, αυτή του περασμένου αιώνα, θα καταφέρει να υπερβεί και τη δεύτερη. Αλλά με τι κόστος; Όπως σας είπα, οι παγκόσμιοι πόλεμοι, οι επαναστάσεις, κ.ά., ήταν το τίμημα για να υπερβεί την πρώτη κρίση. Και σήμερα βλέπουμε ότι μπορεί να υπερβεί την κρίση του μέσα από μια παγκοσμιοποιημένη επέκταση, που μεταξύ άλλων θα επιφέρει οικολογική καταστροφή. Με άλλα λόγια το τίμημα θα είναι η μεγιστοποίηση της καταστροφικής του διάστασης - δηλαδή θα χάσει την ιστορική του νομιμότητα.
Το θέμα είναι αν οι προοδευτικές δυνάμεις θα προχωρήσουν γρήγορα προς μια θετική εναλλακτική λύση έτσι ώστε οι ανθρώπινες κοινωνίες να ξεκινήσουν τη μακρά τους μετάβαση προς τον σοσιαλισμό, στη βάση άλλων αξιών, όπως η αλληλεγγύη. Ή ο κόσμος θα κινηθεί προς μια νέα βαρβαρότητα.
Θεωρώ τη μακρά πτώση του καπιταλισμού αντιφατική: είναι μια πτώση προς τη βαρβαρότητα, και αυτή ήδη αναπτύσσεται σαφώς, αλλά δυνητικά μπορεί να είναι ανάπτυξη της σοσιαλιστικής εναλλακτικής λύσης.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου