Η διαφθορά από τον Ησίοδο στον Πρετεντέρη

του Γιώργου Φαράκλα

από τις "Συναντήσεις"

στην Αυγή 

Παλιά οι ιστορικοί ζούσαν με ένα παράπονο. Παρά τα εμπειρικά εργαλεία τους, παρά τη νηφαλιότητα που τους είχε κληροδοτήσει ο Θουκυδίδης, οι μεγάλοι Ρωμαίοι ιστορικοί παραπονιούνταν ασταμάτητα ότι οι σύγχρονοί τους είναι κατώτεροι των παλαιών. Οι σύγχρονοι ήταν πάντα διεφθαρμένοι, αντίθετα με τους αγνούς παλαιούς: οι παλαιοί ήταν θαρραλέοι, τίμιοι, εγκρατείς, οι σύγχρονοι δειλοί, κλέφτες, έκλυτοι... Αυτή η επωδός επανέρχεται στα προοίμια των έργων τους τόσο αναμενόμενα όσο στις τηλεοπτικές εκπομπές που καταγγέλλουν σήμερα τη διαφθορά.

Αυτό είναι ένα υπόλειμμα μυθικής σκέψης. Διότι βέβαια τέτοια πράγματα έλεγε ο Ησίοδος ήδη τον 7ο αιώνα π.Χ. -ότι από τη χρυσή γενιά πέσαμε στην αργυρή, τη χάλκινη και σήμερα στη σιδερένια-, και ο Ησίοδος, ως γνωστόν, έγραφε μύθους. Η έκπτωση είναι τυπικό σχήμα σκέψης στους μύθους, όπως στην Πτώση. Και όποτε η επιστήμη μοιράζεται μια ιδέα με το μύθο, το πιθανότερο είναι ότι αυτή ανήκει στο μύθο κι όχι στην ίδια. Π.χ., όταν οι ψυχολόγοι θεωρούσαν την ομοφυλοφιλία αρρώστια, συμφωνώντας με την ιδεολογία της εποχής τους, η άποψη ήταν βέβαια ιδεολογική, όχι επιστημονική. Γι' αυτό η έννοια «διαφθορά», κοινή στην παλαιού τύπου ιστορία και στην εν γένει ιδεολογία, είναι ύποπτη. Ανήκει μάλλον στο οπλοστάσιο της ιδεολογίας παρά της ιστορίας.

Ο πάτος της διαφθοράς είναι πάντα «σήμερα», όποτε κι αν είναι το σήμερα, στον 1ο ή τον 21ο αιώνα. Οι δημοσιογράφοι που καταγγέλλουν τη διαφθορά συνεχίζουν την ίδια παράδοση: Κάθε φορά λένε ότι «τώρα» φτάσαμε στον πάτο της διαφθοράς. Αυτό το σχήμα εφαρμόζεται ανεξαρτήτως εμπειρικών δεδομένων. Όπως κάθε γονιός θεωρεί το δικό του παιδί ομορφότερο, κάθε Ρωμαίος ιστορικός θεωρεί ότι το δικό του παρόν είναι το ασχημότερο. Αυτό πιστεύουν ο Μ. Τριανταφυλλόπουλος περίπου για τα πάντα στη χώρα και ο Γ. Πρετεντέρης ειδικά για τα πανεπιστήμιά μας.

Όταν λοιπόν τέτοιοι δημοσιογράφοι λένε ότι έχουμε φθάσει στον πάτο της διαφθοράς ως κοινωνία, πολιτικό σύστημα, οικογένειες ή πανεπιστήμιο, ας είμαστε επιφυλακτικοί. Ίσως είναι αλήθεια. Αλλά το πιθανότερο είναι ότι εφαρμόζουν μια μυθική παράσταση ανεξαρτήτως εμπειρικών δεδομένων. Εγώ, π.χ., ξέρω ότι το πανεπιστήμιο ήταν πιο διεφθαρμένο στο παρελθόν (όταν δίδασκαν δωσίλογοι και όσο υπήρχαν έδρες). Υποψιάζομαι λοιπόν ότι το ίδιο ισχύει και στους άλλους τομείς.

Στη νέα νοοτροπία που κυριαρχεί μετά τον 18ο αιώνα, ο χρόνος δεν φθείρει υποχρεωτικά, μπορεί να είναι εποικοδομητικός. Δεν πάμε αναγκαστικά από το κακό στο χειρότερο, πάμε ίσως προς το καλύτερο. Έκτοτε πιστεύουμε ότι η πάροδος του χρόνου δεν συνιστά πάντα φθορά, ότι ενδέχεται να είναι δημιουργική. Αυτή η άποψη είναι προϋπόθεση για την ιστορική σκέψη. Ιστορική σκέψη με τη σύγχρονη έννοια υπάρχει αν επιτρέπουμε στο χρόνο να επιδεινώνει τις αρχικές συνθήκες ή όχι.

Βέβαια, αρχικά η νέα νοοτροπία εκφράσθηκε ως αντεστραμμένος μύθος. Στη θέση της έκπτωσης μπήκε η πρόοδος. Αντί να θεωρούμε ότι ο χρόνος διαφθείρει πάντα, τον θεωρούσαμε πάντα εποικοδομητικό. Και από τότε η πρόοδος καταγγέλλεται ως μύθος (από τον Χέρντερ, τον 18ο αιώνα, στους μετανεωτερικούς ιστορικούς). Σωστά, γιατί, ενώ υπάρχει σαφώς πρόοδος στις επιστήμες, στις τεχνικές, π.χ. στην ιατρική, δεν είναι σαφές αν υπάρχει πρόοδος στην τέχνη ή την ηθική. Έτσι, αν πιστεύεις στην πρόοδο, ίσως δεν έχεις ιστορική σκέψη, αλλά μυθική.


Ωστόσο ο κατεξοχήν μύθος παραμένει η διαφθορά. Αν θεωρείς ότι πάντα είμαστε στο ναδίρ, στον πάτο της διαφθοράς, ότι ο χρόνος ενεργεί μόνο διαβρωτικά, τότε έχεις σίγουρα μυθική σκέψη.




- Ο Γ. Φαράκλας διδάσκει στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.