Υπάρχει ζωή και έξω από την ανάπτυξη

το σκίτσο είναι από shtig.net

συνέντευξη Σερζ Λατούς 

στο «il Manifesto»

«Χρειάζεται μια πολιτιστική επανάσταση για να μπορέσουμε να βγάλουμε τον καπιταλισμό από τις ζωές μας»

του Θανάση Γιαλκέτση  
από Ελευθεροτυπία

Το όνομα του γάλλου οικονομολόγου Σερζ Λατούς έχει συνδεθεί με την ιδέα της «αποανάπτυξης», που θεωρήθηκε αιρετική και ουτοπική, αλλά αποκτάει τώρα νέο ενδιαφέρον ως πιθανή πολιτική απάντηση στην παρούσα οικονομική κρίση. Ο Σερζ Λατούς έδωσε στην ιταλική εφημερίδα «il Manifesto» τη συνέντευξη που ακολουθεί. 

- Εσείς μιλάτε για «αποανάπτυξη», αλλά είναι πολλοί εκείνοι που διατυπώνουν αντιρρήσεις για τη δυνατότητα εφαρμογής ενός τέτοιου σχεδίου. 

Οι κριτικές υπογραμμίζουν συχνά το γεγονός ότι το να βγούμε από ένα μοντέλο ανάπτυξης βασιζόμενο στη συσώρευση αγαθών συνεπάγεται μια πτώση της ποιότητας της ζωής. Μπορώ να πω ότι η αποανάπτυξη σηματοδοτεί την έξοδο από ένα μοντέλο ανάπτυξης και μια βαθιά αλλαγή στον τρόπο ζωής μας. Αυτό δεν σημαίνει όμως μια χειρότερη ποιότητα ζωής σε σχέση με εκείνη που χαρακτηρίζει τις κοινωνίες του Βορρά του πλανήτη. Το βέβαιο είναι ότι πρέπει να αλλάξουν τα κριτήρια, οι παράμετροι που καθορίζουν την ποιότητα ή όχι της ζωής σε μια κοινωνία. Ο βιομηχανισμός σήμαινε μια συσσώρευση εμπορευμάτων που έπρεπε να καταναλωθούν, για να μπορούν έπειτα να παραχθούν ξανά. Αυτό προκάλεσε μόλυνση του περιβάλλοντος και μια «κατανάλωση» των φυσικών πόρων, χωρίς τη δυνατότητα αναπαραγωγής τους. Είναι η κατάσταση του πλανήτη αυτή που μας υπαγορεύει να αλλάξουμε κατεύθυνση πορείας, επειδή αν συνεχίσουμε στον ίδιο δρόμο υπάρχει ο κίνδυνος η κατάρρευση του καπιταλισμού να συμπέσει με το τέλος του ανθρώπινου γένους. Η αποανάπτυξη μπορεί επομένως να αποτελέσει μια λύση. Αυτό δεν σημαίνει ότι χρειάζεται να απαρνηθούμε μηχανές και εργαλεία που έχουν βελτιώσει την κατάστασή μας. Αυτό που πρέπει κυρίως να τονιστεί είναι η αξία χρήσης τους και όχι η αξία ανταλλαγής τους. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να χρησιμοποιούνται υλικά που μολύνουν λιγότερο, με την προοπτική να διαρκούν πολύ περισσότερο μέσα στον χρόνο και να καταναλώνουν λιγότερη ενέργεια. Υπάρχει έπειτα το θέμα των τρόπων ζωής. Εδώ η αλλαγή πρέπει να είναι ριζική, επειδή χρειάζεται να παίρνουμε υπόψη μας τα φυσικά όρια της ανάπτυξης. 

- Η αποανάπτυξη θέτει και ζητήματα δημοκρατίας. Ποιος αποφασίζει; Και ποιοι είναι οι οργανισμοί που ελέγχουν αυτούς που αποφασίζουν; 

Αν το πρόβλημα συνοψιζόταν στα δύο ερωτήματα που εσείς διατυπώσατε, θα ήμασταν ήδη σε ένα καλό σημείο. Θα ήμασταν δηλαδή σε μια κατάσταση στην οποία μας τίθεται το καθήκον να οργανώσουμε δημοκρατικά την έξοδο από την «κοινωνία της ανάπτυξης». Σε όλες τις συναντήσεις που κάνω αυτό είναι το πρόβλημα που θέτω στους συνομιλητές μου, επειδή η αποανάπτυξη υποδεικνύει την κατεύθυνση πορείας, αλλά δεν θέτει φραγμούς στο πώς θα την βαδίσουμε. Οφείλουμε να πειραματιστούμε θεμελιώνοντας μορφές ζωής και δημοκρατικούς κοινωνικούς θεσμούς, στους οποίους η λιτότητα, η μείωση της κατανάλωσης και η χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας θα παίζουν ένα ρόλο καθοδήγησης και προσανατολισμού των επιλογών. Με άλλα λόγια χρειάζεται μια προηγούμενη πολιτιστική επανάσταση, που θα έχει ως στόχο της την κριτική στη θεολογία της οικονομικής ανάπτυξης, δηλαδή σε εκείνη την ιδεολογία που εγκλωβίζει τους ανθρώπους σε κοινωνικές σχέσεις, οι οποίες δεν επιτρέπουν μιαν ευτυχισμένη ζωή. Χρησιμοποιώ τον όρο ευτυχία ως συνώνυμο της ελευθερίας, της υπέρβασης της εμπορευματοποίησης των αθρώπινων σχέσεων και της απελευθέρωσης από την αναγκαιότητα. 

- Στον λόγο σας είναι παρούσα η απήχηση μαρξιστικών θεματικών, όπως η κριτική στην αλλοτρίωση, αλλά και των θεωριών που ταυτίζουν τον καπιταλισμό ή την οικονομία της αγοράς με τη νεωτερικότητα. 

Γνωρίζω τις κριτικές που ορισμένοι φίλοι μαρξιστές ασκούν στην αποανάπτυξη. Σε αυτούς απαντώ πάντοτε ότι η έξοδος από τον καπιταλισμό είναι και ο δικός μου στόχος. Αλλά, διαφορετικά από εκείνους, εγώ θέτω ένα πρωταρχικό πρόβλημα: πώς μπορούμε να βγάλουμε τον καπιταλισμό από τις ζωές μας; Και εδώ επανέρχομαι στην αναγκαιότητα μιας πολιτιστικής επανάστασης πριν από την πολιτική επανάσταση. Αναφέρομαι στον Αντρέ Γκορζ, ο οποίος στο έργο του λέει καθαρά ότι το εργατικό κίνημα υπήρξε επί μακρόν πεπεισμένο ότι η υπέρβαση του καπιταλισμού δεν σήμαινε υποχρεωτικά μια κριτική του βιομηχανισμού. Και ήταν ο ίδιος ο Γκορζ εκείνος που μίλησε για τον υπαρκτό σοσιαλισμό ως μια παραλλαγή του βιομηχανισμού, καθώς αυτός ο σοσιαλισμός ήταν δέσμιος της φετιχοποίησης της ανάπτυξης και της προόδου. Βρισκόμαστε στην κατάσταση στην οποία μπορούμε να εργαστούμε για την οικοδόμηση μιας ελεύθερης κοινωνίας, χωρίς να πρέπει υποχρεωτικά να πληρώσουμε το υψηλό τίμημα της καταστροφής του περιβάλλοντος και των φυσικών πόρων, όπως έγινε στον υπαρκτό σοσιαλισμό. 

- Εσείς υποστηρίζετε ότι η οικονομική κρίση καθιστά την αποανάπτυξη μιαν εφικτή πολιτική λύση για το κοντινό μέλλον. 

Ναι, η αντίληψή μου για τον χρόνο δεν έχει καμιά σχέση με τη συγκυρία. Η αποανάπτυξη είναι μια μακρόπνοη κοινωνική και πολιτική διαδικασία. Προς το παρόν, χρειάζεται να συνεχίσουμε να καταγγέλλουμε τα κοινωνικά όρια της οικονομικής ανάπτυξης. Ας πάρουμε το παράδειγμα της Κίνας. Αν συνεχιστεί η οικονομική ανάπτυξη βιομηχανικού τύπου, υπάρχει ο κίνδυνος της οικολογικής κατάρρευσης. Και πράγματι, ακόμα και στο Πεκίνο αρχίζουν να διατυπώνονται ισχυρές αμφιβολίες για τον δρόμο που έχουν πάρει. Υπάρχει έπειτα στις Ηνωμένες Πολιτείες ένα ζωηρό ενδιαφέρον για την πράσινη οικονομία. Πρόκειται για ενθαρρυντικές ενδείξεις που πρέπει να βοηθηθούν και να ενισχυθούν. Γνωρίζοντας ωστόσο ότι είναι μόνον μικρές ενδείξεις μιας αντιστροφής της κυρίαρχης τάσης. Χρειάζεται να εργαστούμε έτσι ώστε από τα μικρά βήματα να γεννηθούν μεγάλα κινήματα για τον μετασχηματισμό της κοινωνίας.