Η Μαίρη Σέλεϊ στη Φουκουσίμα

σκίτσο του Kianoush Ramezani από το Cartoon Movement

του Nίκου Γ. Ξυδάκη

από την Καθημερινή

Τη διαρροή του αντιδραστήρα του Τσερνομπίλ την είχα πια ξεχάσει το 1999, όταν ταξίδεψα στο Ισραήλ. Είχα ξεχάσει τον πανικό, τον φόβο για τα λαχανικά και το γάλα, τη θεαματική αύξηση των διαταραχών του θυρεοειδούς. Το Τσερνομπίλ ήταν παρελθόν. Το ξαναθυμήθηκα στην Καπερναούμ. Καθώς ο μοναχός Ειρήναρχος μάς έδειχνε τον ελληνορθόδοξο ναό των Αγίων Αποστόλων και την αγιογράφησή του, καμωμένη από Φλωρινιώτες μαστόρους, το βλέμμα έπεσε σε φωτογραφίες παιδιών, βέρες και φτωχικά ρολόγια, που κρέμονταν στο τέμπλο. Τι είναι; Τάματα για παιδιά από την Ουκρανία, για παιδιά χτυπημένα από τη λευχαιμία του Τσερνομπίλ. Τάματα και δάκρυα από σκοτεινές ομάδες γυναικών μαντιλοφορεμένων, με οδηγό έναν στάρετς. Χιλιάδες πρόσωπα, χιλιάδες τάματα, θυμητάρια ψυχών, που κλάφτηκαν βουβά. Ετσι ξαναθυμήθηκα το Τσερνομπίλ του υπαρκτού σοσιαλισμού. Κι έτσι το αντικρίζω έκτοτε στο πράσινο τοπίο του Στάλκερ: μια εικόνα του κόσμου μετά την καταστροφή, μια Αποκάλυψη, από τον χρωστήρα του Ταρκόφσκι.


Πώς θα θυμηθούμε την πυρηνική καταστροφή της Φουκουσίμα, που συγκλονίζει όχι μόνο τη λαβωμένη Ιαπωνία, αλλά ολόκληρη την υφήλιο; Υποθέτω σε κάποιο μελλοντικό tablet αφής, made in Japan, θα βλέπουμε πρόσωπα και βίντεο νεκρών σε ένα μακάβριο slide show. Και αναπόφευκτα θα συσχετίζουμε τη Φουκουσίμα με τη Χιροσίμα, όταν το Enola Gay έστειλε την κόλαση από τον ουρανό.

Η Χιροσίμα προϋποθέτει τη Φουκουσίμα, παρότι φαίνονται διαφορετικά συμβάντα. Και στα δύο κοινό στοιχείο είναι η ανθρώπινη Υβρις.

Στη Χιροσίμα, η Υβρις του νικητή, του αλαζόνα, που αφανίζει αμάχους και ήδη ηττημένους, για να δείξει ακόμη πιο τρομερή την πλανητική του κατίσχυση. Η Υβρις του ανθρώπου που βρήκε επιτέλους το όπλο ολοκληρωτικής καταστροφής και το εφαρμόζει για πειραματική επαλήθευση. Στη Φουκουσίμα, η Υβρις του άφρονος, ο οποίος υπέστη το πυρηνικό ολοκαύτωμα και κατόπιν, επιλήσμων του ολέθρου, δοκιμάζει την πυρηνική ενέργεια πιστεύοντας ακράδαντα ότι τη δαμάζει, ότι η επιστημονική γνώση μπορεί να αντιμετωπίσει τις φυσικές δυνάμεις.

Το πυρηνικό ατύχημα στη Φουκουσίμα δείχνει ότι ακόμη και η πιο τεχνολογικά προοδευμένη χώρα, ο πιο πειθαρχημένος και εκπαιδευμένος λαός, δεν μπορούν να προβλέψουν τα πάντα, δεν μπορούν να προβλέψουν τη σφοδρότητα των φυσικών φαινομένων, και κυρίως δεν μπορούν να προβλέψουν το ανθρώπινο σφάλμα. Στη Φουκουσίμα συνέβησαν όλα μαζί, παραβιάζοντας κάθε μέτρο πρόληψης: ο σεισμός ήταν πρωτοφανούς εντάσεως, το τσουνάμι απρόβλεπτο, τα συστήματα ασφαλείας ανεπαρκή ή λανθασμένα. Μα γιατί οι Ιάπωνες χτίζουν πυρηνικά εργοστάσια στην πιο σεισμογενή περιοχή του πλανήτη; Διότι δεν διαθέτουν επάρκεια ενεργειακών πόρων, δεν έχουν άνθρακα, πετρέλαιο, αέριο. Και διότι οι ενεργειακές ανάγκες της ασύλληπτα παραγωγικής Ιαπωνίας είναι τεράστιες. Πώς αλλιώς θα κατακλύσουν τον κόσμο με τα θαυμαστά Toyota, Sony, Seiko, Panasonic, Toshiba, Nintendo; Και διότι το οικονομικό–κοινωνικό μοντέλο που επικρατεί καθολικά στον 21ο αιώνα απαιτεί διαρκή ανάπτυξη, διαρκώς μεγαλύτερη ανάλωση πρώτων υλών και ενέργειας, διαρκώς μεγαλύτερη παραγωγή, διαρκώς μεγαλύτερη κατανάλωση.

Ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο και τη ζωή μας είναι η διαρκής συσσώρευση και μεγέθυνση, η καθυπόταξη της φύσης, η εκμετάλλευση των πηγών έως εξαντλήσεως, η απόρριψη των αντικειμένων μιας χρήσεως, η παραγωγή σκουπιδιών, και ξανά παραγωγή. Αυτός ο δαιμονικός κύκλος παραγωγής–κατανάλωσης–απόρριψης απαιτεί ολοένα περισσότερη ενέργεια. 

Ωστε το πρόβλημα δεν είναι αν η πυρηνική ενέργεια είναι επικίνδυνη ή καθαρή, αλλά αν ο ανθρώπινος πολιτισμός μπορεί αενάως να κινείται με αυτή την προσήλωση στην αιώνια συσσώρευση, την αμετακίνητη πίστη στην αιώνια πρόοδο, χωρίς καν ενδοιασμούς για τη μη γραμμική και προβλέψιμη συμπεριφορά των ανθρώπινων κοινωνιών, για τη χαοτική δυναμική των φυσικών φαινομένων.

Η νεωτερικότητα σφραγίζεται από την πίστη στις αστείρευτες δυνάμεις της επιστήμης και την αγαθή φύση του ανθρώπου, που τότε αναδύεται πιο ολοκληρωμένα και ως άτομο και ως πολίτης. Μαζί όμως με την αισιοδοξία του καθολικού σχεδίου του Διαφωτισμού, μαζί με τις ανακαλύψεις των φυσικών επιστημών, μαζί με τον θρησκευόμενο Δαρβίνο και τον ντετερμινιστή Μαρξ, ήδη από τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα, η λογοτεχνία ζωγραφίζει τα όρια και τους κινδύνους: ο Φρανκενστάιν της Μαίρης Σέλεϊ σκιάζει τον ορίζοντα αισιοδοξίας, συνοψίζει τη ρομαντική σύλληψη του κόσμου, την αντιβιομηχανική και αντισυσσωρευτική, προϋποθέτοντας τις μεγάλες ρωγμές του Φρόιντ και του Νίτσε. Σε αυτές τις ρωγμές στεκόμαστε πάλι σήμερα· στις ρωγμές του σεισμού, της Υβρεως, της μη προβλεψιμότητας, των αδιεξόδων ενός αυτάρεσκου επιστημονισμού, της διαρκούς συσσώρευσης.

www.vlemma.gr