Ο «ακροδεξιός μεσαίος χώρος»

του AntistaChef

του Νίκου Φίλη

από τα "Ενθέματα" 

της Κυριακάτικης Αυγής

Την περασμένη Τρίτη παρουσιάστηκε, στην αίθουσα της ΕΣΗΕΑ, το βιβλίο του Δημήτρη Ψαρρά Το κρυφό χέρι του Καρατζαφέρη. Η τηλεοπτική αναγέννηση της ελληνικής ακροδεξιάς (εκδ. Αλεξάνδρεια), μια σπουδαία μελέτη, που φέρνει στο φως πληθώρα στοιχείων και προσφέρει ερμηνευτικά σχήματα για την κατανόηση της πορείας του ΛΑΟΣ, στο πλαίσιο της διεθνούς συζήτησης για την ακροδεξιά. Το βιβλίο παρουσίασαν ο Αλέκος Αλαβάνος, η Βασιλική Γεωργιάδου, η Θάλεια Δραγώνα, ο Θανάσης Κούρκουλας και ο Νίκος Φίλης, του οποίου και δημοσιεύουμε την ομιλία.

“ΕΝΘΕΜΑΤΑ”

Το εκκρεμές του Καρατζαφέρη: Ακροδεξιά και Μνημόνιο

Το τεκμηριωμένο βιβλίο του Δημήτρη Ψαρρά, που παρουσιάζουμε σήμερα, είναι ιδιαίτερα επίκαιρο. Δεν καταγράφει μια ιστορία που τελείωσε, αλλά ένα φαινόμενο που, όπως ο Ιανός, προσλαμβάνει πολλά και διαφορετικά πρόσωπα. Πρόκειται για το φαινόμενο του λαϊκισμού, ακριβέστερα του ακροδεξιού λαϊκισμού.

Δεν υποτιμώ τη δύναμη της τηλεόρασης και των συμφερόντων που κρύβονται πίσω από τις οθόνες. Όμως, παρά τη δύναμή της, που παραστατικά περιγράφεται ως δύναμη πλύσης εγκεφάλου, η τηλεόραση δεν μπορεί να δημιουργήσει ανθεκτικά κόμματα, δηλαδή κόμματα που θα ξεφύγουν από την εικονική πραγματικότητα και θα διεκδικήσουν θέση στο πολιτικό σύστημα, επί δεκαπέντε χρόνια, όπως συμβαίνει με τον Γ. Καρατζαφέρη. Το ΛΑΟΣ ξεκίνησε ως τηλεοπτική επιχείρηση, αλλά κατόρθωσε να αποκτήσει την αναγνώριση των τηλεοπτικών αντιπάλων του και να μεταλλαχθεί σε κόμμα νέου τύπου. Το κόμμα ως μέρος του μηντιακού συστήματος.

Δύο στοιχεία προσδιόρισαν τον δυναμισμό του ΛΑΟΣ στο ξεκίνημά του:

Το πρώτο είναι η κρίση εκπροσώπησης αλλά και στρατηγικής που είχε καθηλώσει τη Ν.Δ. στην αντιπολίτευση. Το ΛΑΟΣ, δηλαδή, ξεπήδησε ως ριζοσπαστική-ακροδεξιά εκδοχή από τον συντηρητικό χώρο που βρισκόταν σε κρίση. Σε συνθήκες μάλιστα εύθραυστου εκλογικού ισοζυγίου ανάμεσα σε ΠΑΣΟΚ-Ν.Δ. (στις εκλογές του 2000 κοιμηθήκαμε με κυβέρνηση Καραμανλή και ξυπνήσαμε και πάλι με κυβέρνηση Σημίτη), σ’ αυτές τις συνθήκες, λοιπόν, το ΠΑΣΟΚ διέβλεψε ότι η ακροδεξιά σφήνα στη Ν.Δ. θα μεταβάλει υπέρ του τον εκλογικό συσχετισμό. Ανοιχτά άλλωστε ο Κ. Σημίτης είχε χαρακτηρίσει πρόβλημα για το πολιτικό σύστημα της χώρας την ανυπαρξία αυτόνομου ακροδεξιού κόμματος, επικαλούμενος την ευρωπαϊκή πραγματικότητα των διαφορετικών πολιτικών οικογενειών του συντηρητικού χώρου. Σε αυτή την πολιτική υστεροβουλία πρέπει να αναζητήσουμε την τηλεοπτική πριμοδότηση του Καρατζαφέρη.

Από την πλευρά του, ο Κ. Καραμανλής διέβλεψε ότι η αποκοπή της ακροδεξιάς θα του επέτρεπε να διαδραματίσει πειστικότερο ρόλο για τη διεκδίκηση του μεσαίου χώρου. Αυτός ο ασαφής χώρος παραπέμπει περισσότερο στα μεσαία κοινωνικά στρώματα της εκσυγχρονιστικής περιόδου, παρά στην παράδοση του πολιτικού κέντρου.

Το δεύτερο στοιχείο που προκαθόρισε τον δυναμισμό του φαινομένου ΛΑΟΣ ήταν η ραγδαία επέκταση οριζόντιων ιδεολογιών, ακόμη και με διακομματική αποδοχή, μετά το 1989. Η κρίση των ιστορικών μεγάλων ιδεολογιών-αφηγήσεων συναντήθηκε με την ανάδυση του εθνικισμού, αυτού του ομογάλακτου αδελφού του λαϊκισμού. Ο εθνικιστικός λαϊκισμός, αρχικά σε συνθήκες αρχόμενης κρίσης των μεταπολιτευτικών ιδεολογιών και μετά σε συνθήκες επικράτησης του ανταγωνιστικού-εκσυγχρονιστικού προτάγματος, αποτελεί τη διευρυμένη μήτρα του ΛΑΟΣ.

Με πυροκροτητή τον εθνικιστικό λαϊκισμό ενισχύεται η εύφλεκτη ύλη --ξενοφοβία, αντιμεταναστευτικό μίσος, παρωχημένος αντιιμπεριαλισμός, αντιευρωπαϊσμός και ρητορεία κατά της παγκοσμιοποίησης ως μεταμφιέσεις του εθνικισμού. Ο λαϊκισμός, άλλωστε, αναζητεί διχοτομικές αναλύσεις, που παραπέμπουν σε παρηγορητικά σχήματα που περιγράφουν από τη μια τον λαό (ταξικά αδιαφοροποίητο) και από την άλλη μια δράκα ολιγαρχών. Αναλύσεις που, ενταγμένες σε άλλα συμφραζόμενα, παραπέμπουν στο σχήμα «προνομιούχοι και μη προνομιούχοι», το οποίο εγκαταλείπεται σταδιακά μετά το 1993 από το ΠΑΣΟΚ, ενόσω αυτό μετατοπίζεται προς τη σοσιαλφιλελεύθερη συναίνεση.

Υπάρχουν διαφορές ανάμεσα στον αριστερό και τον δεξιό λαϊκισμό. Ωστόσο, «η δομή του λαϊκιστικού λόγου και οι συνθήκες που γεννούν τον λαϊκισμό είναι κοινές». Σε συνθήκες κρίσης, όπως σήμερα, παραμένει αναγκαίο να διερευνηθεί το είδος των συναφειών ανάμεσα σε ποικίλες μορφές ακραίου ριζοσπαστισμού, εξηγήσιμου εξαιτίας της έντασης της οικονομικής κρίσης και των συνακόλουθων κοινωνικών αποκλεισμών, όχι όμως πάντοτε ενταγμένων σε μια θετική προοπτική για τα λαϊκά συμφέροντα.

Στην περίπτωση του ΛΑΟΣ, η γέννηση και κυρίως η κοινωνική αγκύρωσή του παραπέμπουν στην κρίση του κοινωνικού συμβολαίου με βάση το οποίο κυβέρνησε το ΠΑΣΟΚ κατά την πρώτη περίοδό του. Η διάρρηξη αυτής της κοινωνικής συμμαχίας, εξαιτίας του άκαμπτου και κοινωνικά άδικου εκσυγχρονισμού, διευκόλυνε τη διείσδυση της Ν.Δ. στην παραδοσιακή εκλογική πελατεία του ΠΑΣΟΚ (π.χ. αγρότες, μικρομεσαίοι επαγγελματίες) και άφησε ρωγμές για να αναπτυχθούν οι κοινωνικές ρίζες του ΛΑΟΣ. Σε όλες τις εκδοχές του λαϊκισμού κατασκευάζεται η εικόνα του Αρχηγού ως άμεσου εκπροσώπου του λαού, ως αδιαμεσολάβητης υπέρτατης αρχής. Τι θα ήταν το ΛΑΟΣ χωρίς τον Καρατζαφέρη;

Θα περίμενε κανείς ότι το ΛΑΟΣ, που ξεπήδησε από τη μήτρα της λαϊκής, κατά παράδοση κρατικιστικής, Δεξιάς, θα παρέμενε προγραμματικά σε αυτό το έδαφος, που οριοθετείται ιστορικά από το ελληνορθόδοξο πρόταγμα. Το ΛΑΟΣ, ακριβέστερα ο αρχηγός του, συναιρούν στο πρόγραμμά τους την πατριδοκαπηλία και την ξενοφοβία με τις ιδεολογίες της αγοράς. Το ΛΑΟΣ εγκαίρως αποδεικνύεται ότι διαθέτει την προδιάθεση να λειτουργήσει και ως το ηχείο νεοφιλελεύθερων αντιλήψεων, που διάσπαρτα κυκλοφορούν στην κοινωνία χωρίς να υιοθετούνται επισήμως από το πολιτικό σύστημα. Ο Γ. Καρατζαφέρης έχει υποστηρίξει την ιδιωτικοποίηση των δασών, το ξέπλυμα του μαύρου χρήματος, τη χρήση της πυρηνικής ενέργειας στην Ελλάδα, τις απολύσεις δημοσίων υπαλλήλων. Και πέρυσι ψήφισε το Μνημόνιο. Προχθές χαιρέτισε τις αποφάσεις της Συνόδου Κορυφής, έτοιμος να συμμετάσχει στο υπό διαμόρφωση μνημονιακό μπλοκ εξουσίας, ως πρόθυμος εκ δεξιών.

Αυτή η νέα μετάλλαξη του ΛΑΟΣ, που συμβαδίζει με την προσπάθειά του να ξεπλυθεί από το ακροδεξιό παρελθόν του και να οριοθετήσει, κατά παράδοξο τρόπο, έναν νέο ιδεολογικοπολιτικά μεσαίο χώρο με ακραίες ιδεολογικές συντεταγμένες, είναι φαινόμενο που διευκολύνεται από την πολιτική κρίση και τη σύγχυση που παράγει το παράδειγμα της μεταπολιτικής. Άλλωστε, πολλές από τις ισχυρές προκείμενες του ΛΑΟΣ, τα τελευταία χρόνια, έχουν αποκτήσει ισχυρό κοινωνικό ακροατήριο, όπως συμβαίνει με την ξενοφοβία. Το ΛΑΟΣ φτάνει μάλιστα στο σημείο να προτείνει λύσεις, που προσωρινά καταργούν τον πολιτικό ανταγωνισμό, όπως κυβέρνηση εθνικής ενότητας με πρωθυπουργό τεχνοκράτη-τραπεζίτη, παρότι το κόμμα αυτό καταγράφηκε ως κατεξοχήν κόμμα ακραίας ιδεολογικής αναφοράς.

Όπως έχει δηλώσει ο Καρατζαφέρης, «ο ΛΑΟΣ μετασχηματίζεται από κόμμα σε κίνημα. Εφ’ όπλου λόγχη». Καθώς μάλιστα, όπως εύστοχα παρατηρεί ο Ψαρράς, ο Καρατζαφέρης αρέσκεται να δηλώνει τι δεν είναι κι όχι τι είναι, μπορεί να γίνουμε μάρτυρες νέων οβιδιακών μεταμορφώσεων του παράδοξου «ακροδεξιού μεσαίου χώρου». Η ψηφοφορία για το νέο Μνημόνιο θα κρίνει τη σταθερότητα αυτής της πορείας και τη συνακόλουθη αστάθεια της δημοκρατίας στη χώρα μας.

Το ΛΑΟΣ, που προέκυψε από την κρίση της Δεξιάς, μετατρέπεται σε δυνάμει κυβερνητικό παρτενέρ. Θα έλεγα ότι ο Καρατζαφέρης προσδοκά σε οριζόντιες ιδιοκτησίες και στις δύο πολυκατοικίες. Από το κόμμα πέρασε στο κίνημα με «εφ’ όπλου λόγχη» κι από τον αντισυστημισμό στο σύστημα. Αυτό είναι το εκκρεμές του ΛΑΟΣ. Θα το πληρώσει ή θα το πληρώσουμε ως κοινωνία;

Αναμφίβολα, το ΛΑΟΣ εκμεταλλεύεται, τις επιπτώσεις της κοινωνικής κρίσης και την αδυναμία της Αριστεράς, σε όλες τις εκφάνσεις της, να απαντήσει πειστικά. Το ΛΑΟΣ καταδημαγωγεί, απευθυνόμενο κυρίως σε λαϊκά στρώματα με περιορισμένο μορφωτικό επίπεδο. Δεν είναι ελληνικό το φαινόμενο η ακροδεξιά να καλύπτει το κοινωνικό έδαφος που δημιουργείται από τη διάλυση της εργατικής τάξης, την εκτόξευση της ανεργίας, τη μετατροπή της ταξικά συγκροτημένης κοινωνίας σε απροσδιόριστο «λαό» και το κενό εκπροσώπησης που δημιουργεί η ιδεολογικοπολιτική σύγκλιση ή και ομογενοποίηση των δύο μεγάλων κομμάτων.

Σε συνθήκες σαν αυτές που ζούμε, υπάρχει διάχυτη, δικαιολογημένη αντιπαράθεση με τη θεσμική τάξη που θεωρείται υπεύθυνη για την κρίση. Είναι προφανές ότι η λαϊκή παρέμβαση εκφράζει, ως προς τα αιτήματα και τη στρατηγική στόχευση, την ανάγκη λαϊκότητας στην πολιτική. Άλλο όμως λαϊκότητα και άλλο λαϊκισμός. Ο απόλυτος λαϊκισμός, που βλέπει μια κοινωνία σε συνεχή κινητοποίηση, χωρίς καμία θεσμική σταθερότητα, δεν αποτελεί τίποτε περισσότερο από μια συνταγή χάους, όπως εύστοχα προειδοποιεί ο Ερνέστο Λακλάου. Η διαλεκτική ένταση ανάμεσα στις μορφές της άμεσης και της έμμεσης δημοκρατίας παραμένει η διέξοδος σε μια εποχή που η πολιτική κρίση παροξύνεται από την οικονομική-κοινωνική χρεοκοπία.

[Συζήτηση και σχόλια για το άρθρο στο ιστολόγιο των Ενθεμάτων]